زغال اخته

زغال اخته

نام علمی: Cornus mas

زغال‌اخته یا زغال درختچه بلند یا درخت کوچک برگریز (خزان‌کننده) از خانوادهٔ گیاهان گلدار دولپه‌ای و تیرهٔ زغال‌اخته‌ایان است که درخت آن در ایران به بلندی 8متر و قطر ۱۵ تا ۱۹ سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه بومی غرب آسیا تا جنوب اروپا (ایران، آذربایجان، ارمنستان، آسیای جنوب غربی و اروپای جنوبی) است. میوهٔ آن نیز زغال‌اخته یا زغال نامیده می‌شود.]

پوست تنه این درخت قهوه‌ای است و برگ‌هایش تخم‌مرغی شکل با انتهایی نوک‌دار و پشت‌برگ کمرنگ است. هر برگ سه تا پنج رگبرگ دارد. گل‌های زغال‌اخته کوچک، زردرنگ و زودرس هستند و در پایان زمستان بر درخت پدیدار می‌شوند. میوه آن شفت آویزان و به‌شکل بیضی کشیده و به رنگ سرخ تیره و به درازای تقریباً ۱۵ تا ۲۰ میلی‌متر است. در ایران این درخت بیشتر در ارسباران(اهر) و در الموت غربی (قزوین) در روستاهای هیر، تلاتر، پرچکوه، فشک، رشکین، قسطین، روح آباد، پررود، امامزاده هارون و چند روستای دیگر می‌روید.

میوه زغال‌اخته ترش مزه است. از میوهٔ رسیدهٔ این گیاه کمپوت و مربا تولید کرده یا به صورت خشکبار مانند آلبالوی خشک مصرف می‌شود.

محل رویش این گیاه در ایران

در جنگل های ارسباران، کوه های البرز، منطقه الموت، کوهین قزوین و در جنگل های بین مازندران و گیلان است.زغال اخته در منطقه وسیعی از اروپا، آسیا به خصوص ایران، ارمنستان و قفقاز می‌روید.

منطقه قزوین و رودبار به ویِژه در حاشیه البرز، بیشترین تولید کننده و صادر کنندگان زغال اخته کشور محسوب می‌شوند. میوه زغال اخته در اواخر تابستان آماده چیدن است.
ترکیبات زغال اخته

میوه نرسیده آن به علت داشتن اسید زیاد، بسیار ترش است، ولی میوه رسیده آن به رنگ قرمز روشن و خوش مزه و شیرین است.این میوه در تابستان، عرضه و معمولاً به صورت تازه مصرف می‌شود، ولی به صورت خشک، مربا، کنسرو، ترشی، آب میوه، سس، نکتار، ژله، مارمالاد، سرکه، لواشک و قرص های آنتی اکسیدان نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.این میوه حاوی مقادیر زیادی آهن، کلسیم، اسید فولیک، ویتامین های E ,B1 ,B2 ,C و فلاوونوئیدها است.

آنتوسیانین موجود در زغال اخته رنگدانه ای از گروه فلاونوئیدها است که عامل رنگ قرمز در گوجه فرنگی و دیگر میوه ها است.

میوه های خانواده گیلاس (cherry) و زغال اخته (cornelian Cherry) حاوی مقادیر بالای آنتوسیانین هستند.

حدود هفده ترکیب ضد اکسیدان از خانواده گیلاس استخراج شده است که ویتامین E و C و ملاتونین نیز جزء آنها هستند.

قرص های آنتی اکسیدان در برخی کشورهای اروپایی به نام قرص های یکی در روز (one a day) معروف هستند و بدون تجویز پزشک نیز خریدشان برای عموم آزاد است.

خواص درمانی زغال اخته

میوه، برگ، پوست و ریشه درخت از قسمت هایی از این گیاه هستندکه در تغذیه درمانی استفاده می‌شود. عبارتند از:

1- مقدار فروکتوز و گلوگز زغال اخته کم است و مصرف آن برای افراد چاق و بیماران دیابتی مشکلی به وجود نمی‌آورد. جوشانده برگ آن با گل توت فرنگی برای درمان دیابت (مرض قند) مؤثر است.

2- زغال اخته دارای تانن و اسیدهای آلی، آنتوسیانین ها (گروهی از فلاونوئیدها) به ویژه از خانواده فلاون و ایزوفلاون، کاروتنوئیدها، آنتی اکسیدان ملاتونین (که به صورت قرص آنتی اکسیدان حاصل از فرآورده های طبیعی به بازار عرضه می‌شود) است.

آنتی اکسیدان ها مقاومت بدن در برابر بیماری های غیرواگیر که از رادیکال آزاد تولید می‌شود را بالا می‌برند و به پیش گیری از صدمه به سلول ها و بافت های بدن در مقابل این رادیکال های آزاد کمک می‌کنند.

رادیکال های آزاد، داخل بدن تولید می‌شوند و یا از طریق عوامل محیطی وارد بدن می‌گردند.

رادیکال آزاد اتمی با یک کمبود الکترون در آخرین مدار خود است و می‌تواند به بافت های بدن آسیب برساند و بیماری هایی چون بیماری قلبی، سرطان، دیابت، تصلب شرایین، آب مروارید، آرتروز و آرتریت را به وجود آورد.

آنتی اکسیدان هایی چون فلاونوئیدها، ویتامین E ،C، ملاتونین، آنتوسیانین ها با دادن یک الکترون، باعث خنثی شدن رادیکال های آزاد بدن می‌شوند، در نتیجه از این بیماری ها جلوگیری می‌کند.

3- هورمون ملاتونین موجود در آن خواب انسان را راحت و عمیق می‌کند. این عمل به طور طبیعی و روزمره انجام می‌شود.

این هورمون مسئولیت تنظیم ریتم 24 ساعته ی، روز و شب بدن را به عهده دارد. زغال اخته حاوی مقادیر زیادی ملاتونین است.

4- پوست زغال اخته تب بر است و در رفع اسهال مؤثر است. حتی میوه آن نیز اثر قابض دارد، از این رو خوردن آن در رفع اسهال و ورم معده مؤثر است.

برای درمان اسهال بهتر است یک قاشق سوپخوری زغال اخته را با یک فنجان آب سرد مخلوط نموده و آن را به مدت 5 دقیقه بجوشانید و پس از 15 دقیقه دم کشیدن آن را صاف کرده و هر روز 2 تا 6 فنجان بنوشید.

5- محققی به نام دکتر Leclerc,h. نشان داده است که جوشانده پوست زغال اخته در درمان بیماری مالاریا مؤثر است.

جوشانده 60 گرم پوست درخت زغال اخته در یک لیتر آب اثر تب بر و ضد مالاریا دارد. جوشانده فوق را باید به تدریج صبح و ظهر و شب به میزان 1 یا 2 استکان با کمی قند میل نمود.

6- زغال اخته به عنوان ضد اتصال چند نوع باکتری در ادرار و مدفوع شناخته شده است؛ به عبارت دیگر زغال اخته به خروج باکتری ها از بدن کمک می‌کند.

باکتری اشرشیاکلی عامل 85 درصد عفونت های مجاری ادراری است.

یکی از متداول ترین عفونت ها، التهاب مثانه است که به ویژه در خانم ها شایع است که به نظر می‌رسد.

اسید بنزوئیک موجود در زغال اخته در ایجاد خواص درمانی و پیشگیری نقش داشته باشد؛ هر چند تحقیقات اخیر نشان می‌دهند که این اثر احتمالاً به دلیل وجود پلیمری در زغال اخته است که ماهیت آن هنوز شناخته نشده است.

این ملکول ناشناخته از اتصال اشرشیاکلی، به دیواره مثانه و مجاری ادراری جلوگیری می‌کند و به این ترتیب، از رشد و تکثیر باکتری و ایجاد عفونت، جلوگیری می‌کند.

لازم به ذکر است که زغال اخته نمی‌تواند جایگزین آنتی بیوتیک شود، اما استفاده از این میوه و آب آن می‌تواند اثر داروهای مورد استفاده در این شرایط را تقویت کند.

7- همچنین دریافت منظم آب زغال اخته برای اسیدی کردن ادرار در افراد مبتلا به ادرار بدبو و سنگ های ادراری مؤثر است.

اگر سنگ کلیه از جنس کلسیاست، آب زغال اخته در رفع آن اثر چشمگیری دارد.

8- زغال اخته در بند آمدن خون مؤثر است. لذا خوردن میوه خام و سایر فرآورده های آن برای بیماران توصیه می‌شود.

در این رابطه ابوعلی سینا دانشمند و پزشک مشهور اسلام، آب زغال اخته را برای شستشوی زخم های جلدی و گرد ریشه آن را برای التیام زخم ها بکار می‌برد.

9- شربت زغال اخته ضد عطش است. خصوصاً در تابستان برای جلوگیری از گرمازدگی نوشیدن شربت آن بسیار مؤثر است.

10- نظریه ای وجود دارد که زغال اخته برای درمان شب ادراری بچه ها هم مفید است.

بدین منظور 30 گرم برگ آن را در یک لیتر آب بریزید و آن را بقدری بجوشانید تا یک سوم آن بخار شود و پس از صاف نمودن آن را با شکر شیرین کنید و قبل از خواب 1 فنجان به کودک بدهید.

زغال اخته در ردیف نرم کننده های بسیار خوب است