چگونه تندرست باشیم

*تنظیم روش زندگی، مطابق مزاج و خصوصیات ذاتی هر فردی از انسان از مهم ترین و با اهمیت ترین موضوعات جوامع بشری است.

در مکتب طب سنتی ایران، حفظ سلامتی و تندرستی در درجه اهمیت قراردارد و درمان بیماری، که وظیفه پزشک است؛ سالم بودن نیزهمانند بیماری نیازی به علل و عواملی دارد که می‌بایستی مورد توجه کلیه ی انسان ها قرار بگیرد که علل و عوامل حفظ سلامتی را می‌توان به شرح زیر عنوان نمود.

شش اصل ضروری برای زندگانی سالم که علمای طب سنتی به آن سته ضروریه می‌گویند:

1- هوا

2- حرکت و سکون

3-خواب و بیداری

4-غذاها (خوراکی ها و نوشیدنی ها)

5-استفراغ و احتباس

6- اعراض نفسانی

1- هوا

این را همگان می‌دانند که اکسیژن (هوا) وارده به بدن بعد از فعل و انفعلات مخصوصی، دی اکسید کربن و بخار آب تولید می‌کند و این هر دو از طریق ریه و مقداری از طریق پوست دفع می‌گردد. بنابراین هر گونه خللی در ورود اکسیژن به وجود آید، سلامت انسان به طور جدی مورد تهدید قرار می‌گیرد.

کلیاتی در ساختار ریه

شُش، ریه یا جگر سفید یکی از اعضای دستگاه تنفس در بعضی جانوران است. در ریه گلبول های قرمز خون، اکسیژن را دریافت می‌کنند و به سایر سلول های بدن می‌رسانند.
ریه ها در قفسه سینه قرار دارند، و آن قدر بزرگ هستند که بیشترِ فضای سینه را گرفته اند. هر انسان دو ریه دارد. ریه ها مثل چشم ها یا سوراخ های بینی یک اندازه نیستند و ریه سمت چپ کمی کوچک تر از ریه سمت راست است. فضای اضافی سمت چپ، جایگاه قلب است.

دیافراگم ماهیچه گنبدی شکل است که با ریه کار می‌کند تا عمل دم و بازدم انجام شود. دیافراگم (Diaphragm) پرده های متشکل از عضله مخطط (ارادی) داخلی بدن است که به دنده های انتهایی و مهره ها می‌چسبد و قفسه سینه را از محوطه شکم جدا می‌کند. در فارسی به دیافراگم، حجاب حاجز، پردهٔ دل، میانبند، و اشامه و تراشامه هم گفته اند.

انقباض این ماهیچه نقش مهمی در انجام غیرارادی تنفس دارد. این ماهیچه سینه را از شکم جدا می‌سازد و در قسمت مرکزی خود ساختاری وتری شکل به خود می‌گیرد. چسبندگی این ماهیچه به انتهای سینه، گاه شامل سه قسمت: کمری - دنده ها - استرنال، در بالای دیافراگم ریه ها و قلب قرار دارند و در پایین آن دستگاه گوارش، کبد، طحال و دستگاه ادراری. گاه در صورت ضعف یا نقص عضلات دیافراگم فتق دیافراگمی روی می‌دهد.

این ماهیچه مهمترین ماهیچه تنفسی است که قفسه سینه را از حفره شکمی، جدا می‌سازد. برخی از اعضاء مهم بدن از قبیل آئورت، مری، بزرگ سیاهرگ زیرین، سوراخ هایی را به ترتیب در برابر مهره ۱۲، مهره ۱۰، مهره ۸ سینه ای در پرده دیافراگم ایجاد کرده و از آن عبور می‌کنند. دیافراگم به ترتیب به زائده خنجری، ۶ دنده تحتانی و غضروف های‌ آنها و تنه مهره های اول تا سوم کمری متصل شده و گنبدی شکل است. درصورت ضربه محکم به این بخش امکان قطع تنفس وجود دارد.

عوامل موثربر عملکرد ریه

1- درست تنفس کردن (عمل دو و بازدم)

2- اصلاح افکار (افکار روی ریه اثر می‌گذارد)

3-تغذیه

4- عوامل بیرونی

* تهویه محل زنگی

*باد و اثرات آن

* اقلیم ها شامل اقلیم های (گرم، سرد، معتدل) هوای گرم باعث کاهش رطوبت و خشک شدن هوا و باعث بیماری مانند آلرژی و...، هوای سرد باعث افزایش رطوبت و خیس شدن هوا و در نتیجه کمبود اکسیژن را در پی دارد و هوای معتدل عمل دستگاه تنفس را کم می‌کند.

* آلودگی هوا باعث پیر شدن ریه می‌شود؛ مثلا آلودگی هوا به عنصر سرب ناشی از اگزوزهای خودرو موجب کاهش حرارت غریزی، افزایش تظاهرات بالینی سردی و خشکی مانند افسردگی، خواب های آشفته، بی خوابی و خستگی و گرفتگی عضلات را در بردارد.

2- حرکت و سکون

در کتب طب سنتی از حرکت و سکون به عنوان یک مقوله فلسفی صحبت شده است. حرکت یعنی خروج ماده از غیرفعال بودن (قوه) به فعل است، مثل انرژی پتانسیل به جنبشی که مقصود، حرکت کلی بدن از جایی به جایی یا حرکت اجزای بدن و جوارح است. و آرامش و سکون یعنی بقای ماده در حالت قوه و در حالت خودش. 

 حکیم ابوعلی سینا می‌فرماید: خواب شبیه ترین چیز به سکون است و بیداری شبیه ترین به حرکت. پس خواصی که برای خواب گفته می‌شود، برای سکون و آرامش هم وجود دارد. خواب قوای طبیعی را تقویت می‌کند؛ پس سکون هم باعث تقویت هضم غذا می‌شود، ولی حرکت به خاطر جابجا کردن غذا در معده باعث می‌شود هضم به خوبی انجام نگیرد. البته حرکت پیش از تناول غذا، قوه هاضمه را تقویت می‌کند چون حرکت گرمی بخش است و موجب تقویت حرارت غریزی می‌شود.
در بحث حرکت و سکون، ورزش مطرح میشود که جزء حرکت است.

ابن سینا می گوید: ورزش حرکت ارادی است و شعور در آن به کار رفته (که در مقابل حرکت جبری است)؛ همچنین در ورزش، تنفس عظیم (عمیق) و متواتر صورت می‌گیرد. در برخی کارهای روزمره مانند ورزش، حرکات عضلانی داریم، اما چون با اراده و تمرکز انجام نمی‌شوند پس تأثیر مناسبی ندارند. درواقع اراده و تمرکز در ورزش، حرارت غریزی و قوا را متوجه عضو میکند و تأثیر مطلوب را می‌گذارد. یا مثلاً در برخی حرفه ها مثل آهنگری حرکت در آنها زیاد است ولی چون قصد و اراده در آن نیست پس ورزش خالص و ریاضت نیست.

حرکت دو عمل را انجام می‌دهد:

  حرارت غریزی بدن را تقویت می‌کند (حرارت غریزی بر روی آنچه وارد بدن میشود تأثیر میگذارد و به خاطر این تأثیرگذاری دچار ضعف و ناتوانی از تحلیل فضولات بدن می‌گردد).
  همچنین حرکت باعث تسخین (گرمی) در بدن می‌گردد.

سکون و آرامش، بدن را از رنج و تعب استراحت میدهد. اگر حرکتی دائمی و مستمر باشد و بین آن فاصله ای به نام سکون نباشد موجب افنای رطوبت های اصلی بدن و تحلیل آنها می‌گردد، با افنای رطوبت های اصلی، حرارت غریزی هم دچار تباهی می‌شود.

حرکت به دو نوع جسمانمی و نفسانی تقسیم می‌شود.

طبیبان سنتی حرکت جسمانی را به شش نوع تقسیم کرده اند:

*- حرکت شدید

*- حرکت خفیف

*- حرکت طولانی

*- حرکت کوتاه

*- حرکت سریع

*- حرکت کند

3- خواب و بیداری

تعادل خواب و بیداری در حفظ سلامتی و درمان بیماری از اهمیت ویژه ی برخوردار است ولی امروزه کمتر به این موضوع توجه می‌شود. خواب تمامی اعمال شامل هضم، متابولیسم و دفع سموم را بهبود می‌بخشد و قوای مغزی را تقویت می‌کند و موجب تجدید قوای اندام های مختلف و ترمیم بافت های صدمه دیده می‌شود.
اگر رطوبت بدن متعادل باشد خواب نیز در حد اعتدال و خوب است. علت بی ­خوابی، بدخوابی، پرخوابی و خواب نامناسب تغییرات رطوبت بدن در وضعیت افزایش و کاهش آن است. اگر رطوبت بدن افزایش پیدا کند، باعث سنگین شدن خواب می­ شود و در مقابل اگر رطوبت بدن کاهش پیدا کند خواب سبک می­ شود.

مسئله مهم دیگر، سردی و گرمی است؛ اگر فرد سرد مزاج باشد خواب زیاد و اگر گرم مزاج باشد خواب کم است. پس می‌­توان گفت مثلاً افراد بلغمی که سرد و تر هستند خوابی سنگین و زیاد دارند و یا افراد صفراوی که گرم و خشک هستند دچار کم خوابی می‌باشند.
چون خواب بیشترین شباهت را به سکون و بیداری و بیشترین شباهت را به حرکت دارد و حرکت دایم و پیوسته باعث سوختن حرارت غریزی و گرم شدن بدن و لطیف شدن اخلاط است و در بدن روح لطیف­ ترین جز است، بنابراین تحلیل روح به­ علت حرکت در بدن از هر جز دیگری بیشتر است. بنابراین حرکت تمامی قوای بدن را ضعیف می­کند چون قوت تمام قوای بدن به­ واسطه روح است و روح هم در نتیجه حرکت از تمام قوا بیشتر تحلیل میرود.

از طرفی چون آغاز خوابیدن از مغز است و تمام قوای مغزی در خواب به آسایش و آرامش می‌رسند بنابراین سهم مغز از خواب در مقایسه با دیگر اندام ها بیشتر است به همین علت است که بی ­خوابی به قوای مغزی آسیب می­ زند و باعث عدم تمرکز، اختلال شعور و… می‌شود.

در خواب، هضم بهتر و کامل ­تر و زودتر اتفاق می‌افتد. اگر دو جزء داشته باشیم که یکی اثرکننده و دیگری اثرپذیرنده باشند و هر دو ساکن باشند، اثر کننده بهتر اثر کند و اثر پذیرنده در حالت سکون بهتر اثر بپذیرد در خواب حرارت غریزی که اثر کننده است بر روی غذا که اثر پذیرنده است، بهتر اثر می­کند؛ پس هضم بهتری خواهیم داشت. همچنین در این زمان، حرارت غریزی در داخل بدن می‌ماند و تحلیل پیدا نمی‌­کند. این مسئله باعث سردتر بودن اندام بیرونی در زمان خواب نسبت به زمان بیداری و نیاز به بالاپوش در این زمان است.

در ضمن چون در خواب هضم بهتر و کامل ­تر انجام می‌­شود پس قوت بیشتری از آن حاصل می‌گردد. رطوبت کم­تر تحلیل می‌رود و تری بیشتری در بدن در مقایسه با زمان بیداری به­ وجود می­ آید.

اما اگر در بدن نیاز به پختن خلطی و یا رقیق شدن آن باشد بی­ خوابی مفیدتر است.

با توجه به مطالب گفته شده، مشخص می‌­شود که از حرکت و بیداری دایم بیماری پدید می‌­آید و از سکون و خوابیدن دایم هم بیماری ایجاد می‌­شود. پس همواره باید اعتدال حفظ شود.
خوابیدن صبح قبل از این­که فعالیّتی داشته باشیم و یا غذایی خورده باشیم، بسیار مضر است. بدن را سرد و خشک کرده و اخلاط فاسد را افزایش می­دهد، باعث خواب ­های پریشان می­شود و سستی و خستگی می­ آورد.

خواب روز سرد و تر بوده و بیماری هایی که با افزایش بلغم همراه است را شدت می­دهد (مثل ورم مفاصل) و باعث احساس کسالت می­ شود.

اگر در حال گرسنگی بخوابیم باعث ضعیف شدن بدن و لاغر شدن می­شود و حرارت غریزی را ضعیف می­ کند چون در خواب حرارت غریزی به داخل بدن متوجه می‌­شود تا غذا را هضم کند حال اگر غذایی برای هضم نباشد و فرد گرسنه باشد بنابراین از رطوبت اصلی که ماده خود اوست خروج کرده و بدن را ضعیف می­کند.

اثرات خواب :

• تمدید قوا
• مدد روح تحلیل رفته
• تقویت هاضمه
• خواب باعث نضج اخلاط می‌گردد
• رشد و نمو بدن
• رشد اعیاء

انواع خواب :

خواب عیلوله : خواب صبح بعداز بیداری که زیان آور است

خواب خیلوله : بعد از اذان ظهر که برای بدن مضر است

خواب فیلوله : خواب آخر روز ( تنگ غروب ) که کسالت آور است

خواب قیلوله : خواب از ساعت 11 تا اذان ظهر که بهترین خواب در روز است

شرایط محیطی خواب :

• انتخاب محل بر اساس مزاج
• انتخاب دمای معتدل برای اتاق خواب
• دوری از بوی بد
• در آفتاب خوابیده نشود
• غذا از فم معده گذشته باشد (عدم رعایت سبب نفخ، مولد تمدد که خیال ها و خواب های هولناک به دنبال دارد)
• پرهیز از خوابیدن هنگام گرسنگی (موجب سقوط قوه و حرارت را متوجه درون و رطوبت را تحلیل می‌برد و تحلیل آن موجب هزال و لاغری خواهد شد)
• آرام و کم نور باشد
• در نور مصنوعی (چراغ) نباشد
• دوری از هیجان بیش از حد و دوری از خشم و پرخاشگری
• تماشای زیاد تلویزیون
• عدم جاگیری گوشی همراه در اتاق خواب و یا حداقل در فاصله یک متری از محل خواب قرار گیرد
• تا خواب غلبه ننموده به بستر نروید
• اگر در هنگامی که در بستر هستید و بیش از 20 دقیقه خواب بر شما غلبه ننمود از جای خود بلند شده و به کار دیگر بپردازید
• استراحت کامل و مستمر داشته باشید
• در هنگام خواب پاها به سمت شیب تشک قرار گیرد
• خواب در مهتاب محرک خون است و برا ی بدن مضر است

بهترین زمان خواب:

از ساعت 10 شب تا سحر

صرف شام حداقل 3 ساعت قبل از خواب

نیم ساعت پس از شام به مدت 15 تا 20 دقیقه آرام راه رفتن

نحوه خوابیدن :

• هرگز به پشت نخوابید که باعث سیلان مواد، فضول غیر جاری و محدث امراض ریه است
• ابتدا به پهلوی چپ ( زمان طولانی ) تا به حرارت جگر که طرف راست است هضم کامل گردد، سپس به پهلوی راست
• هرگز روی شکم نخوابید چون در اثر جمع شدن حرارت از هضم غذا جلوگیری می‌نماید

4- غذا ها (خوراکی ها و نوشیدنی ها)

تعریف غذا

جایگزینی مواد از دست رفته بدن را غذا گویند.

غذاها اهمیت خاصی در حفظ سلامتی انسان دارند. از طرفی نیاز به غذا یک نیاز دایمی است تا آنچه را که به وسیله اسباب درونی و بیرونی بدن به تحلیل می‌رود جایگزین نماید و از سویی دیگر هر نوع خوردنی با مزاج مخصوص خود می‌تواند بر مزاج بدن انسان اثر بگذارد. از نظر طب سنتی ایران، انسان ها با یکدیگر تفاوت مزاجی و ساختاری دارند. بنابراین لازم است پزشک بر اساس تشخیص مزاج و توجه کامل به ویژگی های ساختاری هر فرد برای وی تدبیر غذایی مناسب و تدابیر دیگر را تجویز نماید.

غذاها علاوه بر اینکه ماده مصرفی سوخت و ساز بدن هستند، با توجه به کیفیت مزاجی خود بر اعضای مختلف بدن اثرات مثبت یا منفی به جای می‌گذارند و جسم و روان شخص را تحت تاثیر قرار می‌دهند. محمد بن زکریای رازی و بسیاری از حکما اولین و مهم ترین تدبیر درمانی در بیماران را اصلاح یا تجویز رژیم غذایی می‌دانسته اند. بسیاری از اصول ضروری برای تندرستی مانند تغییرات فصلی درجه حرارت و آلودگی هوا، خارج از اراده و خواست فرد است ولی مصرف غذا تا حد بسیار زیادی قابل برنامه ریزی است. آموزش تغذیه صحیح یک ایزار مهم سلامتی است که پزشک می‌تواند بیماران خود را با آن تجهیز نماید. این روش به راحتی قابل آموزش است و برای همه مردم نیز قابل درک است و از نظر اجرایی نیز چندان دشوار نیست.

نظریه های مختلف در رابطه با گرمی و سردی غذاها و داروها تئوری های مختلفی در مورد اینکه چرا با مصرف بعضی از مواد مانند خرما و عسل و فلفل در بدن گرمی ایجاد می‌شود و با مصرف بعضی دیگر سردی پدید می‌آید، مطرح شده است که در ذیل بعضی از آنها ارائه می‌گردد:

1- با ورود مواد غذایی به بدن، سیستم خودکار عصبی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. مواد گرم، فعالیت سیستم سمپاتیک را زیاد می‌کنند و مواد سرد، فعالیت سیستم پاراسمپاتیک را افزایش می‌دهند.

2- مواد غذایی با ورود به بدن، سیستم غدد درون ریز را متاثر می‌کنند. خوراک های گرم فعالیت غده تیروئید و ترشح تیروکسین را افزایش داده، در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی بالا می‌رود. خوراک های سرد فعالیت تیروئید و ترشح تیروکسین را کاهش می‌دهند و در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی کم می‌شود.

 3- استاد فقید دکتر سید جلال مصطفوی معتقد بودند با ورود غذا به بدن، سیستم عصبی ارادی و خودکار شناخته شده و شناخته نشده و همچنین سیستم غدد درون ریز شناخته شده و شناخته نشده تحت تاثیر قرار می‌گیرند. موادی که سطح فعالیت کل این سیستم ها را بالا می‌برند گرم هستند و موادی که فعالیت این سیستم ها را کاهش می‌دهند، سرد نامیده می‌شوند.

4- بعضی از غذاها با ورود به بدن، تولید آنزیم های گوارشی را افزایش می‌دهند، این مواد گرم هستند. این نظریه جزئی از نظریه سوم است، زیرا تولید آنزیم های گوارشی و ترشح آن تحت تاثیر سیسم اعصاب و غدد درون ریز است.   
 اصطلاحات تغذیه در طب سنتی ایران

طی قرن های متمادی و بر اساس تجربه، غذاها را به هجده خانوار تقسیم بندی کرده اند که قبل از بیان‌ آنها لازم است برخی از اصطلاحات تخصصی تغذیه را به اختصار توضیح دهیم:

غذا را می‌توان به سه صورت تعریف نمود:

1- غذای مطلق: هر چیزی که به ماده خودش روی بدن اثر بگذارد

2-داروی مطلق: هر چیزی که به کیفیت خودش روی بدن اثر بگذارد

3- هرچیزی که نوعیه خودش اثر بگذارد

غذا یا مطلق است، یا دواست، یا ذوالخاصیت است، یا غذا، دارو و ذوالخاصیت است.

لطیف: غذایی است که وقتی بدن روی آن اثر می‌کند، به سرعت هضم می‌شود و مورد استفاده اندام ها قرار می‌گیرد و قوای تدبیر کننده بدن می‌توانند به سرعت آن را آماده مصرف کنند. به عبارت دیگر، ازاین دسته از غذاها خون رقیقی تولید می‌شود که به سهولت جزء بدن می‌شود. این غذاها برای افرادی که به تازگی از بیماری بهبود یافته اند یا افرادی که اهل کارهای فکری هستند و فعالیت سنگین بدنی ندارند مناسب است، مثل زرده تخم مرغ عسلی.

کثیف (متکاثف): غذای کثیف یا درهم فشرده غذایی است که از سویی قوای طبیعت برای هضم و استفاده از آن باید تلاش بیشتری بکند تا آن را برای مصرف اندام ها آماده کند، و از سوی دیگر مواد زاید آن هم زیاد است. به عبارت دیگر، از این دسته از غذاها خون غلیظی تولید می‌شود که به سهولت تحت تاثیر قوا قرار نمی‌گیرد و جزء بدن نمی‌گردد. این دسته از غذاها برای افرادی که فعالیت زیاد و یا کارهای سنگین بدنی دارند مانند کشاورزان و ورزشکاران مناسب است، مثل گوشت گوساله.

معتدل: غذای معتدل برای افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب است.

صالح الکیموس (با کیموس خوب): غذاهایی هستند که از هضم آن ها، خلط خون طبیعی و صالح ایجاد می‌شود و همراه آن مقدار اندک و متناسبی از سایر اخلاط، یعنی بلغم و صفرا و سودا نیز تولید می‌گردد.

ردی ء الکیموس (با کیموس بد): غذاهایی هستند که از هضم آن ها، اخلاط غیر معتدل و ناصالح تولید می‌شود. مصرف مقادیر زیاد و مکرر از این غذاها بیماری زا است؛ مثل سوسیس، کالباس، قارچ، پنیر کهنه و نام تخمیر نشده.

کثیرالغذاء: غذایی است که مقادیر عمده ای خلط خون ایجاد می‌کند، مانند زرده تخم مرغ نیم برشت و گوشت بره.

قلیل الغذاء: غذایی که خلط خون کمتری می‌دهد و بیشتر شکم پرکن است مثل کاهو.

متوسط الغذاء: حد میانی مواد پر غذا و کم غذا است.

اقسام هجده گانه غذا از دیدگاه طب سنتی ایران و مثال های مربوط :
ردیف      نوع غذا                                                        مثال

1         لطیف صالح الکیموس کثیرالغذاء،                     زرده تخم مرغ عسلی، گوشت کبک، ماء اللحم از گوشت گوسفند یکساله
2         لطیف صالح الکیموس قلیل الغذاء                     مانند کاهو، انار و سیب شیرین
3         لطیف صالح الکیموس متوسط الغذاء                 نان گندم خوب، انگور
4        کثیف صالح الکیموس کثیرالغذاء                       تخم مرغ نیمرو یا زیاد جوشیده، گوشت بز و گوسفند چاق و جوان
5         کثیف صالح الکیموس قلیل الغذاء                       پنیر تازه غیر کهنه
6        کثیف صالح الکیموس متوسط الغذاء                   گوشت گوساله و کبوتر بچه
7         معتدل صالح الکیموس کثیرالغذاء                      گوشت بره یکساله
8         عتدل صالح الکیموس قلیل الغذاء                       شلغم
9        معتدل صالح الکیموس متوسط الغذاء                  گوشت بچه شتر و گوسفند ماده
10       لطیف ردی الکیموس کثیرالغذاء                       ریه حیوانات (جگر سفید) و بچه کبوتر
11       لطیف ردی الکیموس قلیل الغذاء                        ترب، پیاز و هر چند تند و تیز مثل خردل
12       لطیف ردی الکیموس متوسط الغذاء                  نان فطیر تخمیر نشده
13        کثیف ردی الکیموس کثیرالغذاء                        گوشت گاو، مرغابی و اسب
14        کثیف ردی الکیموس قلیل الغذاء                      گوشت خشک شده(قدید)، بادنجان
15        کثیف ردی الکیموس متوسط الغذاء                    کلم، گوشت صید مثل آهو، فیله گاو
16       معتدل ردی الکیموس کثیر الغذاء                      کلم رومی (کلم گرد)، چغندر
17       معتذل ردی الکیموس قلیل الغذاء                       زردک
18     عتدل ردی الکیموس متوسط الغذاء،                  ماهی خشک کرده و دودی

مزه های مهم:

یکی از نکات مهم در تغذیه طب سنتی ایران، توجه به مزه غذاها است. معمولا هر مزه از کیفیت های خاص برخوردار است:

ترش: سرد و تر- سرد و خشک

تلخ: گرم و خشک

شیرین: معتدل مایل به گرمی

شور: گرم و خشک

تند: گرم و خشک

بی مزه: سرد و تر

ارتباط مزه غذا با کیفیت آن

مزه ترش: مواد ترش مانند آبغوره، آبلیمو، سماق و سرکه، پس از ورود به بدن سردی و خشکی را افزایش می‌دهند و هرچه ترشی آنها بیشتر باشد سردی و خشکی بیشتری ایجاد می‌کنند. افراط در استفاده از این مواد تاثیر منفی بر دستگاه تنفسی و عصبی و باعث تشدید سرفه می‌شوند و افراد سودائی از مصرف آنها صدمه می‌بینند.

مزه تلخ: این مواد گرمی و خشکی بدن را افزوده و با رقیق کردن خون، استعداد خونریزی را افزایش می‌دهند. پاک کننده دستگاه گوارش از مواد زاید، لزج وبلغمی می‌باشند، مثل مر مکی و صبر زرد.

مزه شیرین: مواد شیرین معتدل و مایل به گرمی هستند. پس از گوشت و نان مناسب، جزء غذاهای اصلی به شمار می‌روند، مانند عسل و میوه های شیرین.

مزه شور: مواد شور گرم و خشک هستند. نمک طعام در راس این مواد قرار دارد. مصرف به اندازه این موادف بلغم را از بین می‌برد و اشتها را افزایش می‌دهد.

مزه تند: مواد تند، گرم و خشک هستند، مثل فلفل. مصرف این دسته از مواد برای افراد بلغمی گهگاهی مناسب است اما آثار تحریک کننده ای بر افراد صفراوی مزاج دارد.

بی مزه: مواد بی مزه سرد و تر هستند، مانند خیار و کدو که مصرف بیش از اندازه آنها انرژی بدن وتوان اعضاء را کاهش می‌دهد.

5- استفراغ و احتباس (دفع مواد زائد و حفظ مواد ضروری بدن)                

استفراغ :

استفراغ، در طب سنتی معنای متفاوتی با استفراغ در طب جدید دارد. از دیدگاه طب سنتی، استفراغ به همه روش هایی گفته می‌شود که طبیعت با کمک‌ آنها به پاکسازی و تخلیه مواد زائد، نامناسب و غیرطبیعی از بدن می‌پردازد. استفراغ برای حفظ حیات، ضروری است. اگر استفراغ انجام نشود، مواد زائد ناشی از فعال و انفعالات بدن (مثل هضم غذا) در بدن باقی می‌ماند و روی هم انباشته میشود.

سپس این مواد در اثر حرارت بدن، فاسد و متعفن می‌شوند و بیماری ایجاد می‌کنند. بنابراین لازم است این مواد از راه های مختلف مثل ادرار، مدفوع، عرق، عادت ماهانه، دفع گاز از روده، ترشحات واژن، ترشح منی و... از بدن دفع شوند.

البته خروج هریک از این مواد باید به اعتدال باشد؛ زیرا افزایش و کاهش در هر کدام، خود می‌تواند باعث بروز بیماری شود. احتباس نیز از دیدگاه طب سنتی به معنای نگه داشتن مواد داخل بدن برای انجام فعل و انفعالات مناسب روی‌ آنها و فراهم کردن زمینه لازم برای رشد و نمو و سلامت بدن است.

احتباس هم اگر به دلایل مختلف مثل یبوست، گرفتگی یا تنگی در اعضا، غلظت بیش از حد مواد و... از حالت طبیعی خود خارج شود باید تحت درمان قرار بگیرد زیرا در این وضعیت، مواد دچار تجمع بیش از حد در بدن میشوند.

به تعبیر دیگر استفراغ از ریشه فراغت است و در طب به معنی پالایش و تخلیه بدن از مواد زاید و غیر طبیعی است به عبارت دیگر استفراغ یعنی زدودن سموم و مواد زاید که در هریک از مراحل چهار گانه هضم و متابولیسم مواد غذایی ایجاد می‌شود. این مواد زاید به طور روز مره در بدن ایجاد و انباشته می‌شود و لازم است از راه های خروجی طبیعی بدن دفع گردند که به مثالی در این زمینه بسنده می‌کنیم :

*فردی غذای کامل تناول می‌کند ولی مدفوع، ادرار و یا تعریق کافی نداشته باشد دیر و یازود بیمار می‌شود.

* فردی غذای کامب بخورد ولی بیش از اندازه دفع مدفوع، ادرار، تعریق داشته باشد به عبارتی بیش از اندازه استفراغ نماید دچار ضعف و بیماری می‌شود

نکته مفهوم استفراغ در طب سنتی با اصطلاح امروزی استفراغ به معنی خروج مواد موجود در معده ازطریق دهان متفاوت است. طبیبان سنتی به این عمل "قی" می‌گویند. البته قی گاهی "علامت" هم هست ولی مراد از آن در چنین مواردی "عمل قی کردن" است.

احتباس :

احتباس به معنی نگه داشتن به اندازه مواد مورد نیاز و ضروری برای بدن است ضرورت نیاز به احتباس مواد از آن جهت است که از سویی بدن انسان به طور دائم در حال تحلیل مواد درونی است و از طرفی امکان استفاده و خوردن همیشگی برای انسان وجود ندارد، پس باید مواد غذایی در بدن نگهداشته شود

نکته مهم :

پدیده های احتباس و استفراغ دو پدیده متضاد هستند و تعادل عملکرد‌ آنها ضامن سلامتی است. گاهی قوه تدبیر کننده بدن به صورت طبیعی موجب اسهال و مواد زاید را از طریق دستگاه گواش دفع می‌کند و سپس خود آن را برطرف می‌کند و یا گاهی حجم ادرار را کم و یا زیاد می‌نماید.

انواع استفراغ :

1- استفراغ طبیعی

2- استفراغ درمانی

استفراغ طبیعی :

*دفع گاز های سمی از ریه طی بازدم

*دفع مدفوع و ادرار و عرق، عطسه، عادت ماهیانه، و.......

نوع دیگری از استفراغ در اثر تجمع بیش از اندازه مواد زاید صورت می‌گیرد مانند اسهال، خونریزی از بینی، آبریزش ازبینی که در این استفراغ ها که قوه مدبره بدن در حال تلاش برای حفظ تعادل است فرد و پزشک نباید جلوی پاک سازی بدن را بگیرند و آن را سرکوب نمایند. مگر اینکه اینگونه استفراغ ها باعث ضعف و ناتوانی گردد.

استفراغ مصنوعی و ایجاد شده

در این مورد طبیبان متوجه می‌شوند که مواد زاید و سموم در بدن ذخیره شده و قوای بدن نتوانسته که به صورا طبیعی آن را دفع نماید که در این صورت پزشک با استفاده از روش های طبی ایجاد استفراغ مانند ایجاد اسهال، تعریق، افزایش ادرار، فصد، حجامت و.... به یاری طبیعت می‌رود.

مثال هایی از استفراغ

بزاق آوردن                    ایجاد اسهال گوارشی              ایجاد قی            حقنه        خلط آور            ادرار بول

ادرار عرق                    حجامت                               فصد                زالو

اسبات احتباس :

- افزایش غیر طبیعی قوت نگهدارنده که مانع دفع مواد اضافی می‌شود

-ضعف قوای هاضمه و دافع

-تنگی (ضیق) مجاری

- سده (انسداد) در مسیر عبور و دفع مواد

-غلظت بیش از اندازه مواد

-کثرت بیش از اندازه مواد

- انصراف طبیعت به سوی دیگر

- یبوست به هر شکل

- لزوجت ماده و چسبندگی آن به اعضاء

6-حالات روانی ( اعراض نفسانی )

تاخیال و فکر خوش بروی زند            فکر شیرین مرد را فربه کند

آدمی را فربهی هست از خیال        گر خیالاتش بود صاحب جمال

ور خیالاتش نماید ناخوشی              می‌گدازد همچو موم از آتشی

حالات روانی و یا اعراض نفسانی مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی و درمان بیماری بر عهده دارند زیرا به سرعت قوا و افعال را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در حالی که موارد دیگر از سته ضروریه برای اث بخشی احتیاج به زمان دارد.

مزاج انسان به شدت از حالات روانی تاثیر می‌پذیرد به عنوان مثال :

- خشم، حرارت درون را به ناگهان به برون می‌ریزد.

-لذت، حرارت را کم کم به بیرون می‌ریزد.

- ترس حرارت را به طور ناگهانی به داخل می‌راند. (چهره سفید می‌شود)

-اندوه حرارت را کم کم به داخل می‌راند که در دراز مدت موجب بیماری سودایی می‌شود.

کیفیت حالات روانی مختلف :

خشم          گرم و خشک

هیجان        گرم و خشک

نگرانی        گرم وتر

ترس          سرد وتر

افسردگی    سردو خشک

غم            سردو خشک

اقسام اعراض نفسانی

در طب سنتی ایران اعراض نفسانی را شش دسته می‌دانند.

غضب، فرح، فزع، غم، هم، خجلت، همه ی این اعراض مستلزم حرکت روه است زیرا نفس از هرچیزی که در آن ملایمت و یا منافرت باشد متاثر است.

نکته : دو حالت ترس و امید از جمله کیفیتی است که به سبب آن روح و حرارت غریزی هم به داخل و هم به سوی خارج از بدن حرکت می‌کند که به آن هم گویند

نکته : همچنان که افراط در حرکات نفسانی زیان آور است، زیاده روی در سکون و بی تفاوتی نیز مضر است، زیرا موجب برودت و بلادت ذهنی می‌شود.

امروزه توجه دانشمندان دنیای پزشکی به نقش مهم حالات روانی و عواطف در جسم و اعضای مختلف بدن جذب شده ودر این خصوص تحقیقات فراوانی در زمینه پسیـکونور و ایمونولوژی ( psychoneuroimnunology) و نقش حالات روانی بر سیستم دفاعی بدن در حال انجام است.

بهبود احوال روانی انسان می‌تواند دفاع تخصصی سلول های ایمنی را افزایش دهد و روند بسیاری از بیماری های مزمن را تحت تاثیر قراردهد. این اثرات روانی بر جسم وروح انسان مانند کوه یخی است که تنها کوچکی از آن قابل رویت است و بخش عظیمی از آن در اعماق قرار دارد.