اشنان

اشنان درختچه ای است پایا، چند ساله، دارای انشعابات فرعی متعدد، ساقه های ترد، سفید رنگ و بر روی آن برگ های استوانه ای کم و بیش کشیده و دراز گوشتی و آب دار قرار می‌گیرند. برگ های متقابل ضخیم که از نوعی کرک های غده ای با راسی که دارای یک سعدل بسیار بزرگ هستند، پوشیده شده اند. این سلول ها پر از آب و شیره ی واکوئولی غنی از املاح و اسید اگزالیک می‌باشند.

این پوشش کرکی به هنگام خشکی هوا همانند اندام ذخیره ی آب عمل نموده و بعد از اینکه آب خود را از دست دادند، خشک و دوباره به صورت آردی شکل و سفید خام، تمام سطح ساقه و برگ ها را می‌پوشانند.

گل های اشنان منفرد، منظم و در هنگام رسیدن میوه در قاعده خشک و کاغذین می‌شوند. اشنان متعلق به خانواده اسفناجیان (chenpodiaceae) است.

پراکنش جغرافیایی:
رویشگاه های نسبتاً گسترده اشنان در اکثر شوره زارهای نواحی بیابانی جهان مشاهده می‌شوند. پراکنش جغرافیایی درختچه در کشورهای حوزه ی خلیج فارس مانند قطر، بحرین ،کویت و … و هم چنین بخش وسیعی از اراضی شور بیابان های جنوبی مانند سیستان و بلوچستان، زاهدان تا نواحی مرکزی، از جمله یزد، کرمان، فارس، اصفهان، تهران و سمنان تا نواحی شمال و شمال شرقی، نظیر دامغان، شاهرود، سبزوار، خراسان و حتی حاشیه ی دریاچه ی ارومیه گسترش یافته است. اشنان از جمله گیاهان بارز شوره زارهای کشورمحسوب شده که حتی شوری بالای 40 میلی موس را نیز به راحتی تحمل می‌کند. این درختچه از لحاظ حفاظت خاک، مخصوصا در نواحی شور و قلیایی، نقش تعیین کننده ای ایفا می‌کند.

در اثر ترسیب ماسه های روان در لابه لای شاخه و برگ های اشنان، ایجاد تپه های نبکائی (nebeka) شده که شکل گیری این تپه ها عامل بسیار مهمی در ترسیب ماسه های روان و مهار طوفان های شنی است. مراتع اشنان خیز عرصه های بیابانی کشور و به ویژه بیابان های مرکزی کشور، به عنوان یکی از مراتع بارز اراضی خشک محسوب می‌شوند.

سر شاخه های گیاه اشنان توسط دام های بزرگ مانند شتر تعلیف شده و به همین دلیل، مراتع اشنان خیز، چراگاه بسیار مناسب برای پرورش شتر به شمار می‌آید. در ریختارهای گیاهی (formations) اشنان، سایر گونه های گیاهی شورپسند مانند : علف شور (salsolasp)، خارشتر، جغجغک و anabasissp و گز به عنوان گونه های همراه موجب تنوع زیستی اجتماعات گیاهی اشنان می‌شوند.

موارد استفاده ی گیاه:
1- تعلیف دام : این گیاه از نظر خوشخوراکی ارزش کمی داشته و بیشتر مورد علاقه ی شتر است. بز و گوسفند از اندام های خشک گیاه به مقدار کم مورد استفاده قرار می‌دهد.

2- استحصال کلیاب : در اثر سوزاندن ساقه و برگ این گیاه املاح موجود در گیاه به صورت خاکستر یا تخته سنگ بی شکل بای می‌ماندکه موارد مصرف متعددی دارد.

3- شستشوی لباس : تهیه ی پودر از شاخه و برگ جهت شستشوی لباس (که در ایام گذشته مرسوم بوده است)

4- جهت سوخت و تهیه ی زغال: که حدودا در سه دهه گذشته مصرف بالای داشته است.

5- مصارف دارویی : برطرف کردن آبله مرغان، ضد عفونی کننده، جهت بیماری های پوستی مانند سوریازیس، برص و ….

کلیاب محصولی از گیاه اشنان

کلیاب به مواد قلیایی و توده های خاکستر حاصل از سوزاندن اندام های هوای برخی از گیاهان شورپسند مانند اشنان، آنابازیس و تعدادی از گونه های علف شور که به صورت تخته سنگ هایی بی شکل گفته می‌شود.

کلیاب برگرفته از نام قلیا است. اغلب به رنگ قهوه ای تیره و شبیه به سنگ های آذرین است. چنانچه کلیاب در محل مرطوب قرار گیرد به واسطه جذب آب توسط مواد جاذب رطوبت و مواد قلیایی، سطح توده خاکستر را پوشش سفید رنگی فرا می‌گیرد که اصطلاحا کلیاب شورزده گفته می‌شود. در اثر حل شدن مواد قلیایی در آب، آب به رنگ سبز ملایم در می‌آید.

برای استفاده از ترکیبات قلیایی کلیاب در مرکز صنعتی ابتدا توده های بی شکل کلیاب را پودر نموده و بعد درون آب می‌ریزند تا سطح تماس خاکستر با آب زیادتر شود. مرغوبیت کلیاب به تند و تیز بودن بوی حاصل از تماس چند قطره آب بر روی کلیاب دارد و چنانچه بوی شبیه زرنیخ استشمام شد نشان دهنده مرغوبیت بالای کلیاب است.

به استناد آزمایشات انجام گرفته در زمینه ی تجزیه مواد معدنی کلیاب، عمده ترکیبات آن شامل کربنات های سدیم و پتاسیم است. هم چنین عناصر موجود در آن شامل: میزان ازت 35درصد، فسفر ppm 2 درصد، پتاس 25/4 درصد، کربن 4 درصد و مواد آلی 7 درصد گزارش شده است.

براساس تحقیقات انجام شده پیرامون میزان تولید کلیاب به طور متوسط به ازای هر متر مربع تاج پوشش گیاه اشنان، بسته به نوع بوته و سن گیاه (شادابی و طراوت آن ) معمولا بین 90 تا 180 گرم کلیاب استحصال می‌گردد. به عبارت دیگر در هر هکتار از رویشگاه های اشنان معمولا بین 25 تا 50 کیلو گرم کلیاب استحصال می‌گردد. این ماده صنعتی، در مراکز صنعتی از جمله صابون سازی، سفالگری، شیشه سازی، شستشوی نخ های ابریشم و تیزآبی کردن برخی از مواد خشکبار (مانند آلوچه و کشمش) مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بواسطه وفور مواد شیمیایی، امروزه کمتر از کلیاب جهت امور صنعتی استفاده می‌گردد. با این وجود در برخی از مراکز صنعتی بواسطه ی عدم جایگزینی مواد شیمیایی مانند مرکز ابریشم کشی، هنوز از این ماده استفاده می‌گردد.

تا دو دهه قبل از پودر شاخه و برگ های اشنان به عنوان ماده پاک کننده جهت شستشوی البسه و پارچه های نخی به طور سنتی استفاده می‌شده است. بالا بودن هزینه های کارگری جهت پودر کردن کلیاب و حل کردن پودر در آب یکی از موانع اصلی و مهمی به شمار می‌رود که امروزه کمتر از کلیاب استفاده شود. با این حال هنوز در کارگاه های ابریشم کشی جهت عمل آوری نخ های ابریشم و تمیز کردن کلاف های نخ از پودر خاکستر کلیاب استفاده می‌شود. در اثر جوشاندن نخ ها در پاتیل های آب جوش حاوی مواد کلیابی، کیفیت رنگ پذیری نخ ها بالا رفته و مرحله تثبیت رنگ در مراحل رنگ رزی براق انجام می‌گیرد.

نحوه بهره برداری از گیاه اشنان و تهیه کلیاب :

ابتدا توسط بیل یا داسِ تیز، شاخه های بوته را از فاصله نزدیک (10-15 سانتی متر) به یقه گیاه مورد هرس قرار می‌دهند. بدین شکل که شاخه های آب دار و سنگین را با پا یا بیل می‌خوابانند و به علت ترد بودن شاخه ها می‌شکند و با بیل قطع می‌کنند. سپس شاخه های قطع شده را در اطراف بوته جمع آوری می‌کنند

سپس به مدت دو روز به حال خود گذاشته تا برگ های آب دار قسمتی از آب خود را از دست بدهد. پس از طی شدن مدت مذکور بوته ها به علت از دست دادن آب خود، ظاهر چروکیده به خود می‌گیرند. به وسیله چنگک بوته ها را جمع آوری و کپه می‌نمایند و با وسایل نقلیه به یک نقطه که معمولا در مرکز بوته های کنده شده است حمل و جهت سوزاندن آماده می‌کنند. سپس گودالی به عمق 10 تا 15 سانتی متر و به قطر 2 تا 3 متر – بستگی به مقدار و حجم بوته – حفر می‌نمایند و مقداری از بوته ها ی کنده شده را داخل گودال ریخته و آتش می‌زنند. بوته ها ی کنده شده به صورت تدریجی بر روی آتش ریخته می‌شود. در هنگام سوزاندن بوته ها دود سفید رنگ بسیار غلیظی و پیوسته بر فراز منطقه عملیات نمایان است. به طوری که از کیلومترها دود دیده می‌شود. علت ایجاد دود سفید رنگ و غلیظ این است که بر اثر ریختن مداوم شاخه و برگ ها سوختن ناقص صورت می‌گیرد. در اثر سوزاندن گیاه تقریباً تمام مواد آلی موجود در گیاه سوخته و تنها مواد معدنی به صورت مایعی سیال به درون گودال جاری می‌شود و پس از سرد شدن به کلیاب تبدیل می‌شوند.