کنگر وحشی

گیاه‌شناسی

گیاهی است علفی، چندساله و یکی از فراوان ترین گیاهان مناطق کو هستانی و استیپی ایران است. برگ اين گياه پهن وسیع، چرمی، محکم، با رگبرگ‌های ضخیم و برجسته و مشبک، کم و بیش شامل بریدگی‌های عمیق، قطعات آن در حاشیه دارای دندانه‌های سخت خاری شده، پایینی‌ها در قاعده باریک، ساقه‌ای‌ها بدون دمبرگ و تقریباً ممتد و کشیده بر روی ساقه، بالایی‌ها در برگیرنده کپه و بلندتر از آن- برگ‌ها شيرابه‌دار و متقابل شانه‌اي يا بن‌رست است. ساقه در آن ضخیم، ساده، یا منشعب و با شاخه‌های کم، کوتاه و به‌صورت دیهیم است. گل صورتی و سبز و زرد و سفيد و يا ارغواني و به‌صورت مجتمع در کپه‌های بزرگ متراکم (کپه‌ها دارای هم‌جنس و لوله‌ای ( در نمونه‌های ایرانی) هستند و به‌طور فشرده در کنار هم به‌صورت کپه‌های مرکب قرار دارند). کپه‌ها تخم‌مرغی پر از خارهای دراز عنابی رنگ است. نهنج پوشیده از پولک‌های کاهکی است که معمولاً به برگک‌های گریبان متصل بوده و چوبی می‌شوند. گل‌ها دارای رنگ‌های متنوع‌اند. خامه پهن و در نیمه بالایی نسبتا پوشیده ازکرک‌های ضخیم کوتاه و در انتها دارای دو شاخه کوتاه است. موسم گل اردیبهشت- خرداد است. فندقه‌ها زاویه‌دار، بدون منقار و جقه آنها مرکب از پولک‌های کاهکی است. به‌صورت مجموعه‌ای با راس تخم‌مرغی، براکته‌های واقع در قاعده کپه‌های، فرعی، تقریباً ارغوانی – قهوه‌ای، چرمی، سرنیزه‌ای، محدب، ناودانی شکل و منتهی به خاری محکم و سخت و بلندتر از گلچه‌ها است. قسمت خوراکی این گیاه، انتهای دمبرگ‌های جوان آن است و در برخی منابع جوانه‌های برگ آن قسمت خوراکی است که در زیر خاک روئیده و سفید می‌شوند.

ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی

کنگر به‌عنوان یک غذای فصلی مورد استفاده قرار گرفته و از تمام قسمت‌های گیاه کنگر (گل، برگ، ساقه، ریشه) استفاده می‌شود. غذاهای متنوعی از آن تهیه می‌شود. در تهیه ترشی کنگر نیز استفاده می‌شود. در کشور ترکیه از شیرابه آن در صنایع آدامس‌سازی استفاده می‌شود، و هم‌چنین دانه‌های آن بعد از برشته شدن به‌عنوان چای مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان یک سبزی در فلسطین و سایر کشورهای عربی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در فصل بهار قبل از اینکه برگ‌های آن باز شود به‌وسیله روستائیان جمع‌آوری و به بازار شهرها به بهای مناسبی عرضه می‌شود. دامداران، کنگر را در اواخر فصل رویش جمع‌آوری کرده و در زمستان به دام تغذیه می‌کنند. این گیاه در فصل بهار در ابتدای رویش اولیه نیز مورد چرا قرار می‌گیرد. هنگامی‌که گیاه از حالت سبزرنگ به زردی متمایل می‌شود، روستائیان اقدام به چیدن و جمع‌آوری این گیاه می‌کنند و مدتی به‌صورت کپه‌ای بر روی زمین قرار داده و پس از خشک شدن، آن را خرد کرده و به انبار منتقل می‌کنند. به‌دلیل خارهای تیزی که دارد، هنگام سبز بودن، بیشتر مورد چرای بز قرار می‌گیرد ولی پس از قطع گیاه و از دست دادن شادابی، گوسفند و بز به‌راحتی از آن تغذیه می‌کنند. عصاره استخراجی به‌منظور پیشگیری و درمان بیماری‌های کبدی در ایران به‌کار گرفته می‌شود. کنگر ویتامین D و B و املاح معدنی مانند P و Ca دارد. ادرار آور است و برای درمان قولنج‌های کلیوی، روماتیسم و آسم، میگرن، سرگیجه، بیماری‌های پوستی، اختلالات کبدی و سنگ کلیه مفید است. ضماد این گیاه برای درمان جراحات- خارش و بوی عرق بدن نافع است مصرف کنگر سبب کاهش کلسترول خون می‌شود. و به هضم غذا کمک می‌کند. شیره کنگر برای یرقان و تقویت لوزالمعده و کبد و کلیه موثر است. کسانی‌که به زکام یا سرماخوردگی مبتلا شده‌اند باید از مصرف آن خودداری کنند. کنگر نفغ‌آور است.

شرایط آب و هوایی

از نظر آب و هوایی گیاهی بسیار کم نیاز و مقاوم به سرما و خشکی هواست. تغییرات زیاد دما را تحمل می‌کند. به‌همین دلیل، پراکنش آن در آسیا و آفریقا بسیار گسترده است. گاهی فراوانی آن در دامنه کوهستان‌های ایران به اندازه‌ای می‌شود که عملاً یک کنگرزار را تشکیل می‌دهد، ولی بیشتر همراه با دیگر گیاهان مانند انواع زولا، هویج صحرایی و گیاهان پیازی از جمله لاله، سیرها و غیره دیده می‌شود.

کاشت، داشت و برداشت

البته کاشت این گیاه به‌صورت عملی در هیچ کتاب و منبعی گزارش نشده است. افزایش این گیاه به دو صورت کاشت مستقیم بذر و تقسیم اندام زیرزمینی صورت می‌گیرد. به‌دلیل جوانه‌زنی ضعیف و یا عدم جوانه‌زنی بذرها، نیازمند کاشت با تراکم بیشتر و با فاصله نزدیک‌تر هستیم و بعد از آن باید گیاهان اضافی تنک شوند. هم‌چنین می‌توان بذرها را در خزانه کاشته شده و نسبت به کاشت بذرهاي جوانه‌زده شده در زمين اصلي اقدام کرد. درصد جوانه‌زنی بذرها حدود 25 الی 30 درصد است. بهترین تیمار برای از بین بردن خواب بذور، چینه‌سرمایی به‌مدت 2 هفته است. تکثیر با اندام زیرزمینی مشابه با گیاهان دائمی دیگر هم‌چون ریواس و آرتیشو است.

کنگر، خاک‌های عمیق و معدنی ریزشی و لغزشی را که از خرد شدن سنگ‌های کوهستان و جابه جا شدن آن‌ها به‌دست می‌آید، می‌پسندد. خاک‌هایی که کنگر در آن‌ها می‌روید، از لحاظ مواد آلی چندان غنی نیستند و هوموس کمی دارند. آب این گونه خاک‌ها به خوبی زه‌کشی طبیعی می‌شود.

آبیاری زیاد باعث از بین رفتن اندام‌های زیرزمینی می‌شود و آب حاصل از نزولات آسمانی برای این گیاه کافی است. برداشت این گیاه در مناطقی مانند اراک و مشابه آن اواخر اسفند و اوایل بهار صورت می‌گیرد. اما در مناطقی مثل استان‌ آذربایجان‌غربی اواسط اردیبهشت تا اوایل خرداد بسته به موقعیت دمایی هوا (هوا زود یا دیر گرم شود) برداشت می‌شود.