بابونه آلمانی

بابونه

نام علمی : Matricaria chamomina

یکی ازگیاهان مهم دارویی است که مادر طبیعت آن را عرضه کرده است. بابونه، گیاهی یکساله، دائمی و کوچک است که ارتفاع آن تقریبابه ۶۰ سانتی متر می­رسد. این گیاه در چمن زارها و اراضی شنی می­روید. ساقه ساده یا منشعب دارد و کم وبیش کرکدار است. برگ­ها دارای بریدگی­های کم و بیش عمیق و نخی شکل است که به طورمتناوب بر روی ساقه قرارگرفته است. بابونه با طیف پراکنش وسیع در ایران به خصوص در آذربایجان ازدیرباز شناخته شده و جایگاه ویژه­ای در طب سنتی این مرز و بوم دارد و شناخت و آگاهیاز خواص دارویی متعدد آن می­تواند در حفظ سلامتی جامعه ایرانی نقش بسزایی داشته باشد.

بابونه یکی از گیاهان شناخته شده توسط انسان و یکی از پرمصرف­ترین گیاهان دارویی در اروپا، خاورمیانه، آمریکای شمالی، استرالیا و کشورهای آفریقایی است که عمدتاً به منظور استفاده از اسانس آبی رنگ آن کشت می­شود و با توجه به کاربرد روز افزون آن در صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی، عطر سازی و تهیه چاشنی­های غذایی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

کشت این گیاه از مقیاس وسیع از ۲۰ سال پیش در کشور آلمان غربی آغاز شد و در حال حاضر مصرف سالانه بابونه در جهان پیش از ۴ هزار تن گل خشک است که عمدتاً توسط کشورهای مجارستان، روسیه، آرژانتین، آلمان چک، اسلواکی، فنلاند، مصر و اخیراً هند تامین می­شود.

بابونه درمناطق مختلف کشورمان، ایران نیز به صورت خودرو رشد کرده و در چند استان در سطحی محدود کشت می­شود.

2- تعریف دیگر از دیدگاه گیاه شناسی

بابونه با نام علمی Matricaria Chamomilla گیاهی از تیره کاسنی( مرکبات) است. ارتفاع این گیاه بین ۳۰ تا ۷۰ سانتیمتر متغیر بوده و ساقه آن دارای انشعاب­هایی است که هر یک از آنها به کاپیتول­هایی به قطر ۵/۲-۱ سانتیمتر منتهی می­شود. گل­ها از دو نوع گلچه زبانه­ای و لوله­ای تشکیل شده ­اند و در انتهای ساقه مشاهده می­شوند. گلچه­ های کناری زبانه­ای به رنگ سفید و تعداد آنها متفاوت و بین ۱۲ تا ۱۸ عدد در هر گل است و این گلچه­ها از نظر جنسی ماده هستند. گلچه­های میانی نهنج لوله­ای به رنگ زرد دیده می­شوند. این گلچه­ها از نظر جنسی نر ماده( دوجنسی) بوده که پس از باز شدن، استوانه­ای شکل می­شوند.

گل آذین بابونه یک کاپیتول انتهایی است. ابتدا به صورت یک نیم کره است که در طول گلدهی طویل شده و به صورت یک مخروط تو خالی درمی­آید. قطر گل­های بابونه متفاوت و بین ۳-۵/۱ سانتیمتر متغیر است.

یکی از مشخصات گل­های بابونه آلمانی که آن را از سایر جنس­های با گل­های مشابه متمایز می­سازد، وجود فضای خالی در بین گل است. به طوری که اگر گل­ها به صورت طولی برش داده شوند فضای خالی در بین آنها دیده می­شود، در حالی که این فضا در سایر جنس­های گیاه دیده نمی­شود. در ضمن گل­های بابونه پس از باز شدن و نمو گل­ها به صورت مخروطی مشاهده خواهند شد.

مراحل نمو گیاه بابونه به طور کلی در سه مرحله تقسیم می­شود:

۱-    مراحل آغاز شدن گل­ها( گلچه­های لوله­ای هنوز بسته هستند).

۲-    مرحله­ای که بیش از ۱۳ و کمتر از ۳۴ گلچه­های لوله­ای باز شده­اند.

۳-    مرحله­ای که گل­ها شروع به پیر شدن می­کنند و بیش از ۳۴ گل­های لوله­ای باز هستند.

ریشه بابونه مخروطی شکل و کم و بیش سطحی است. برگ­های این گیاه دارای بریدگی باریک و دراز بوده و سوزنی شکل هستند. برگ­ها صاف و فاقد کرک بوده و به صورت متناوب نسبت به یکدیگر روی ساقه قرار می­گیرند

میوه فندقه به طول ۵/۱-۱ میلیمتر و به رنگ خاکستری و یا زرد و روشن است. میوه از دو قسمت تشکیل شده است، یک قسمت شامل بذر که ۲۰ تا ۲۵ درصد میوه را تشکیل می­دهد، قسمت باقیمانده نیز همان گلچه­های لوله­ای خشک شده هستند. وزن یک هزار دانه بابونه ۲ درصد تا ۳ درصد گرم است

بابونه دارای واریته­های دیپلوئید ۱۸=n۲ و تتراپلوئید ۳۶=n۲ است. واریته­های دیپلوئید دارای رشد کوتاه­تر و ارتفاع بوته کمتری نسبت به واریته­های تتراپلوئید هستند. امروزه نوع تتراپلوئید پرورشی بیشترین مقدار مواد محرکه را در خود دارد

3- خاستگاه و پراکنش

بابونه از گیاهان بومی منطقه مدیترانه بوده، ولی منشا آن را در آسیای صغیر گزارش کرده­اند. این گیاه امروزه پراکندگی وسیعی در اروپا، آسیای غربی، آفریقای شمالی، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا پیدا کرده است.

در ایران نیز گونه­های مختلف جنس ماتریکاریا در نقاط مختلف کشور رشد می­کنند ولی جنس و گونه ماتریکاریا کامومیل، در منطقه غرب لرستان بین خرم­آباد و دورود، شمال غربی اندیمشک، در خوزستان، صالح آباد هفتگل، شوشتر، شیراز، ایرانشهر و اطراف تهران یافت می­شود. تولید زراعی این محصول نیز در کشور عمدتاً در استان­های اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان و همدان انجام می­گیرد(رحیمی،۱۳۸۰).

4- اهمیت اقتصادی

با توجه به ارزش دارویی و اهمیت گیاه در سلامت جامعه و همچنین ارزش اقتصادی تولید آن ( قیمت هر کیلوگرم کل خشک بابونه در بازار داخلی حدود ۳۰ هزار ریال و در بازارهای خارجی ۲۰ مارک آلمان است) به نظر می­رسد تلاش در جهت توسعه کشت و افزایش کیفیت بابونه در کشور مناسب باشد، چراکه در این صورت امکان صادرات آن و ارز آوری نیز وجود خواهد داشت

5- نیازهای اکولوژیکی

بابونه از گیاهان مناطق معتدله و دارای نیازهای حرارتی متوسطی است. جوانه­زنی در دمای ۶ الی ۷ درجه سانتیگراد آغاز می­شود ولی دمای اپتیمم برای جوانه­زنی ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتیگراد است. در طول رشد میانگین ۱۹ تا ۲۰ درجه سانتیگراد مطلوب می­باشد.

به طورکلی دما یکی از عوامل اکولوژیکی موثر بر خصوصیات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی گیاهان است. نتاج مطالعات نشان می­دهد که افزایش دما مقدار ماده تر، وزن تک گل و تعداد روزها از مرحله جوانه­زنی تا مرحله بازشدن کامل گل را کاهش می­دهد. مقدار اپی­ژنین و اسانس با افزایش دما افزایش می­یابد. بابونه در مرحله زرت به سرمای زمستانه حساس نیست ولی سرمای بهاره در مرحله ضخیم شدن ساقه به آن آسیب می­رساندو رشد آن را متوقف کرده و تشکیل گل را کاهش می­دهد.

بابونه به شوری مقاوم است ولی نمی­تواند به عنوان یک گیاه نمک درست تلقی شود زیرا در غیاب نمک­های سدیم به خوبی رشد می­کند. بابونه تا درست نمک را در سلول­های ریشه خود به میزان ۱۰ میلی گرم در گرم ذخیره کند و به همین دلیل بابونه در شرایطی که سایر گیاهان به سبب کم آبی از بین می­روند، در وضعیت مطلوبی به سر می­برد. البته لازم به ذکر است که شوری باعث کاهش عملکرد گل خواهد شد.

بابونه در هر خاکی می­روید ولی خاک­های سبک شنی همراه با مقادری فراوان ترکیبات آهکی، بستر مناسبی برای کاشت این گیاه است. Ph خاک برای بابونه بین ۸/۴ تا ۸ مناسب است. اگرچه تحقیقات نشان می­دهد که امکان کاشت در خاک­های قلیایی نیز وجود دارد

6- کاشت

بابونه می­تواند به صورت یکباره کشت گردد. در رویشگاه­های طبیعی در مراتع شور بابونه به شکل خودرو سبز شده و در همان محل گل می­دهد. محققین شوروی سابق و چکسلواکی سابق و آلمان کشت بابونه را طی چند سال در دهه ۱۹۵۰ مطالعه نمودند. به عقیده آنان بابونه آلمانی می­تواند برای دو تا سه سال از طریق ریزش بذر در یک محل کشت شود اما علف­های هرز به آن اجازه رشد نمی­دهند.

هنگامی که یک گیاه هرز به علف­کش­ها مقاوم گردید زمین کاشت بایستی عوض شود. یک مزیت کشت دیگر نیز برای بابونه آلمانی وجود دارد. یعنی بابونه آلمانی بصورت گیاه هرز دیگر گیاهان ظاهر نخواهد شد و بذور ریزش کرده برای سال­ها سبب ادامه ظهور بابونه آلمانی می­گردند.

یکی از شرایط لازم جهت تولید بابونه مرغوب آماده کردن بستر کاشت مناسب است. در تولید یکساله بقایای گیاهی باید بوسیله دیسک به خاک برگردانده شود. کشت بابونه به دو طریق مستقیم و غیر مستقیم ( خزانه­کاری) صورت می­گیرد. کاشت مستقیم به دلیل مشکل علف هرز چندان توصیه نمی­شود.

7- مراقبت و نگهداری

برای مبارزه با علف­های هرز بابونه می­توان از علف­کش مالوران به میزان ۳ الی ۴ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. زمان مناسب برای استفاده از این علف­کش اواسط فروردین ماه است. این علف­کش تاثیر سوئی بر گیاه ندارد و می­توان تا مرحله ۲ یا ۳ برگی از آن استفاده کرد. به کار بردن ۱ تا ۵/۱ کیلوگرم در هکتار نمک سدیم ۲.۴.D برای کنترل علف­های هرز مفید است. ترفلان به مقدار ۲ لیتر در هکتار به صورت پیش رویشی به خاطر عدم وجد پس مانده نامطلوب از این سم بسیار مورد استفاده قرار می­گیرد. از آنجایی که این گیاه بخصوص در مرحله ۲ تا ۳ برگی قدرت رقابت خوبی با علف­های هرز دارد، در کشت آن نیاز چندانی به علف کش نیست. اما در صورتی که نیاز به سم پاشی قطعی باشد بهتر است این کار را در حدود ۶ هفته قبل از کاشت با استفاده از علف­کش­هایی که روی بذر علف هرز موثر هستند و یا زمانی که علف هرز در حال جوانه­زنی می­باشد، انجام داد.

آبیاری این گیاه معمولاً به صورت آبیاری این گیاه معمولاً به صورت ثقلی- کرتی صورت می­گیرد. مناسب­ترین رطوبت خاک بین ۶۰ تا ۷۰ درصد است. آبیاری در طی گل­دهی بسیار مفید بوده و سبب یکبار برداشت اضافی گل می­شود

8- برداشت

برداشت بابونه آلمانی باید هنگامی صورت گیرد که حداکثر گل­ها باز شده باشند، گل­ها حداکثر با ۵ سانتیمتر دهگل برداشت می­شوند. برداشت زودتر و یا دیرتر از زمان مناسب باعث کاهش کیفیت مواد موثره می­شود. گل­ها هنگامی که گلچه­های زبانه­ای در حال انقحا قرار دارند، بیشترین مقدار اسانس را دارا هستند. پس از آن میزان اسانس کاهش می­یابد.

عمل برداشت بابونه در فاصله ماه­های اردیبهشت تا مهرماه صورت می­گیرد. مقدار اسانس گل­ها در ساعات مختلف شبانه­روز متفاوت است. هنگام ظهر گل­ها از بیشترین اسانس برخوردار هستند. برداشت گل­ها در روزهای ابری و سرد مناسب نیست و در این شرایط از مقدار اسانس گل­ها و میزان کامازولن آنها کاسته می­شود.

برداشت گل توسط کارگر هزینه زیادی را در بر دارد و تنها در سطوح کوچک می­توان محصول را بوسیله کاگر برداشت کرد. یکی از شرایط تولید اقتصادی در مقیاس وسیع، مکانیزه کردن برداشت می­باشد. برداشت بابونه به منظور تولید اسانس یا دیگر کاربردهای صنعتی بوسیله دروگر یا ماشین­های متحرک برداشت علوفه نیز می­تواند انجام پذیرد. ارتفاع برش باید تنظیم گردد و از بریدن ساقه­ها به طور طویل انجام گردد

9- موارد مصرف بابونه

بابونه یکی از پرارزش­ترین گیاهان دارویی بوده و مصرف آن در جهان از سابقه طولانی برخوردار است. ولی، با این وجود تاریخ استفاده از این گیاه با همه قدمتی که برای آن قائلند به علت مشابهت با چند جنس گیاهی دیگر و سایر گونه­ های ماتریکاریا به طور دقیق معلوم نیست.

درگذشته صرفاً از گلهای بابونه به صورت سنتی استفاده می­شد ولی در حال حاضر از اسانس این گیاه در صنایع داروسازی، آرایشی، بهداشتی و غذایی به طور وسیعی استفاده می­شود. در کشورمان نیز مصارف داروهای تهیه شده از بابونه در حال افزایش بوده و داروهای متعددی در داروخانه­های کشور به فروش می­رسند که از مواد موثره بابونه در تهیه آنها استفاده شده است.

10- خواص دارویی و درمانی

مور، معرق، مقوی معده با دشکن، اشتها اور، هضم کننده غذا، صفرابر، قاعده­آور و التیام دهنده است. اثر ضدعفونی کننده ضعیف ولی قاطع دارد. مسکن درد و ضد تشنج نیز می­باشد. چون از ترشح و التهاب­های چرکین مخاط­ها جلوگیری به عمل  می­آورد، از این نظر به کار بردن آن در رفع یبوست­هایی که مواد دفعی مخصوصاً در قولون چپ جمع می­شود، اثر مفید دارد.

از بابونه در موارد سوء هاضمه، آبریزش بینی، آسم، گریپ، درمان قولنج، میگرن، انسداد کبدی و ورم پلک­ها وتورم مجاری ادرار استفاده می­شود. اگر به شیر نوزادان مقدار کمی از دم کرده کاپیتول­های گیاه استفاده شود، دل­پیچه ناشی از نفخ و حالات تشنجی کودک رفع می­شود.

در استعمال خارجی ضماد، لوسیون و حمام فرآورده­های این گیاه اثر قاطع در رفع بیماری­ها دارد به طوری­که از آن برای محفوظ نگه داشتن زخم از آلودگی­ها و بهبود زخم­های عمیق، زخم انگشتان، رفع التهاب و درمان ورم چشم و مخاط دهان، حلق و لثه­ها می­توان استفاده به عمل آورد. همچنین خستگی چشم را تسکین می­دهد. حمام فرآورده­های گیاه اثر معالج در زخم­های واریسی، اگزماهای کهنه و خارش اشخاص مسن دارد. روغن گیاه ضد تشنج، آرام بخش و ضد التهاب می­باشد و مرهم گل­های آن در درمان زخم، خارش و گزیدگی بکار می­رود

بابونه در درمان و تسکین دردها بسیار موثر بوده و آرام بخش عضلات است. شهرت بابونه به عنوان مسکن و آرام بخش نیز مبنای علمی دارد و تحقیقات جدیدی که در این مورد انجام شده است نشان می­دهد که بابونه سیستم اعصاب مرکزی را تحت تاثیر قرار داده و اثر آرام بخشی دارد.

بابونه عامل موثری در تحریک گلبول­های سفید خون و افزایش آنهاست و باعث تقویت سیستم دفاعی بدن دربرابر بیماری­ها می­شود. بابونه به دلیل وجود اسپیرواتر دارای خاصیت ضد اسپاسم قوی و به دلیل وجود کامازولن دارای خاصیت ضد آلرژیک است. اثر ضد التهاب بابونه به دلیل وجود کامازولن و آلفابیسابولول موجود در اسانس آن است.

در چین و ژاپن، گل­های خشک آن را با چای دم کرده و به عنوان بادشکن استفاده می­کنند. در آلمان گل بابونه به عنوان یک چای دارویی استاندارد برای مصرف خوراکی و شکل شوینده غرغره، کرم یا پماد، بخور و افزودنی در حمام و سونا پذیرفته شده است. در طب آلمان، فرآورده­های بابونه انتخاب اول جهت درمان حساسیت­های پوستی کودکان می­باشد. با وجود استفاده عمومی از چای بابونه به عنوان آرام بخش خفیف و خواب آور، در کشور آلمان به علت عدم وجود تحقیقات چاپ شده، مصرف گیاه به این منظور پذیرفته نشده است

11- مواد موثره گیاه

11-1   – ترکیبات لیپوفیل: ترکیبات لیپوفیل اسانس است که نامحلول در گلیسیرین و محلول در روغن­های معدنی و گیاهی است. انحلال آن در پروپیلن همراه با تشکیل میسلهاست. استرها ۸۵% اسانس بابونه را تشکیل می­دهند. ترپنوئیدها و سینئول و ترانسپیروکاروئن نیز گزارش شده­اند.

کامازولن­ها هنگام تقطیر، با بخار آب آزاد می­شوند که مقدار آن بستگی به نوع و سن گل دارد. اثر ضد حساسیت و ضد خارش گل بابونه آلمانی و فرآورده­هایی که از آن تهیه می­شود به علت وجود ترکیبات آلفابیسابولول- بیسابولول اکسیدها- کامازولن- ماتریسین است. در بین این ترکیبات ماتریسین دارای بالاترین اثر ضد حساسیت و ضد خارش است.

یکی دیگر از آزولن­های موجود در آن اسپاتولنول است. همچنین ترکیبات سزکویی ترپن، آلفابیسابولول، بیسابولول اکسید A و B در گل بابونه موجود است.

آزولن­ها در شرایط اسیدی و در حین تقطیر تشکیل می­شوند. اسانس بدست آمده، در پروپیلن گلیکول محلول ولی در گلیسرین و روغن­های معدنی نامحلول است.

رنگ آبی تیره از اندازه­گیری ضریب شکست و چرخش معدنی اسانس بابونه آلمانی ممانعت می­کند. برای استخراج اسانس توسط حلال­ها از روش ماسراسیون- پرکلاسیون- پرکلاسیون مجدد گل بابونه استفاده می­شوند.

11-2-    ترکیبات هیدروفیل: تعداد زیادی از ترکیبات شیمیایی در انواع بابونه­ها شناسایی شده­اند. برخلاف ترکیبات اسانس که در انواع مختلف بابونه نوسان بسیار زیادی نشان می­دهند، در مورد بقیه ترکیبات نوسان محدودتر است. اگرچه در مورد ترکیبات فلاونوئیدی نیز از نظر کمی و نوع فلاونوئید در گونه­های مختلف بابونه مقداری اختلاف مشاهده می­شود.

در رابطه با کومارین­ها و اسیدهای گیاهی، این اختلاف کمترمشاهده می­شود. فرآورده­های گل بابونه به خاطر اثر ضد اسپاسم و ضد حساسیت و خارش کاربرد وسیعی دارند. این اثر فارماکولوژیک مرهون ترکیبات هیدروفیل مانند آپی­ژنین گلیکوزیدهای آن از یک طرف و از طرف دیگر ترکیبات لیپوفیل مانند آلفابیسابولول، بیسابولول اکسیدها، ماتریسین و آزولن­ها است.

تداخل دارویی :

مصرف دم نوش بابونه با داروی وارفارین باعث خون ریزی و داروهای آسپیرین ،پروپرانول، کلوزاپین، تئوفیلین ،و دارو های ضد افسردگی 3 حلقه ا ی با بابونه تداخل و مصرف همزمان آن توصیه نمی‌گردد

مصرف در حاملگی و شیر دهی با احتیاط (حداکثر یک فنجان )مصرف گردد

انواع بابونه :

1- بابونه اصغر

2- بابونه وحشی

3- بابونه کبیر