نام انگلیسی: Tansy
نام علمی: Tanacetum vulgare L.
خانواده: Compositae
مقدمه
گیاه شیشا در طب سنتی بسیاری از کشور ها به عنوان یک گیاه دارویی مهم مورد استفاده قرار میگیرد. در گذشته برای معالجه اسهال های مزمن، تب، رماتیسم و کاهش درد های نقرس از این گیاه استفاده میکردند. از این رو در بعضی کشور ها نام عمومی این گیاه را ضد درد گذاشته اند.
از گل ها و پیکره رویشی این گیاه در اکثر منابع علمی معتبر به عنوان دارو یاد شده و خواص درمانی آن مورد تاکید قرار گرفته است. از این گیاه برای معالجه عفونت های روده استفاده میشود. مواد موثره این گیاه ضد انگل دستگاه گوارش انسان و حیوانات است. اسانس آن نیز خاصیت شدید ضد باکتریایی دارد.
به لحاظ خاصیت ضد انگلی شدید این گیاه، از مواد موثره آن در تهیه دارو های دام و طیور استفاده فراوان میشود. مواد موثره شیشا در تهیه آفت کش های طبیعی نیز کاربرد دارد.
مشخصات گیاه
شیشا گیاهی علفی و چند ساله است. منشاء این گیاه اروپا-آسیا گزارش شده و در شمال آمریکا گسترش زیادی دارد. ارتفاع آن با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین 80 تا 150 سانتی متر است. ساقه مستقیم است و انشعاب های زیادی دارد. تعداد انشعاب های ساقه از سال دوم رویش به حداکثر میرسد.
برگ ها دارای بریدگی های عمیقی است که به صورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند. شرایط اقلیمی بر خصوصیات ظاهری این گیاه بسیار موثر است. به طوری که در شرایط مختلف آب و هوایی، خصوصیات ظاهری آن (برگ ها، گل ها و اندازه گیاه) تغییر میکند. گلها در انتهای ساقه اصلی و فرعی و به طور مجتمع (گل آذین دیهیم) ظاهر شده و از گلچه های لوله ای زرد رنگ تشکیل شده اند. گل ها با توجه به شرایط اقلیمی محل رویش بین ماه های خرداد تا شهریور پدیدار میشوند. ریشه کوتاه و منشعب بوده و دارای جوانه های متعددی است. میوه این گیاه فندقه است. مواد موثره شیشا در گل ها و پیکر رویشی این گیاه ساخته و ذخیره میشود. خصوصیات شیمیایی مواد موثره این گیاه در اقلیم های مختلف متفاوت است. از این رو تیپ های شیمیایی مختلفی از آن شناسایی شده است.
اسانس از مهمترین مواد موثره این گیاه است که در گل ها و پیکر رویشی آن ساخته و ذخیره میشود. مقدار اسانس در برگ های جوان (در مرحله گلدهی) یک درصد و در پیکر رویشی (ساقه های جوان و برگ ها) 3/0 (سه دهم) تا 5/0 (نیم) درصد است. مهمترین ترکیب های اسانس را تویون (توجون)، کامفور، بورنئول، آمبولولون و آرتمیزیاکتون تشکیل میدهد.
به لحاظ وجود تویون در اسانس، این گیاه را باید با احتیاط مصرف کرد.
پارتنولید ترکیب اصلی پیکر رویشی برخی تیپ های شیمیایی شیشا را تشکیل میدهد که از نظر تیپ شمیایی شباهت زیادی به بابونه گاو چشم دارد.
نیازهای اکولوژیکی
گیاه شیشا در طول رویش به آب کافی نیاز دارد. در شرایط آبیاری و رطوبت مناسب، گیاهان از رشد و نمو خوبی برخوردار میشوند و عملکرد پیکر رویشی و میزان مواد موثره آن افزایش مییابد.
این گیاه به شرایط نا مساعد اقلیمی و همچنین آفات و بیماری ها مقاوم است. نیاز های اقلیمی تیپ های شیمیایی شیشا بر حسب نوع و مقدار مواد موثره آنها تغییر میکند که در هنگام کاشت باید مورد توجه قرار گیرند.
تناوب کاشت
چون شیشا دو تا سه سال در یک زمین باقی میماند، از این رو انتخاب زمین مناسب و تناوب کاشت صحیح با سایر گیاهان ضرورت دارد. شیشا را با هر گیاهی میتوان به تناوب کشت کرد ولی بهتر است با گیاهانی به تناوب کشت شود که نه تنها سبب گسترش علف های هرز نشوند، بلکه دوره رویشی کوتاه داشته باشند تا پس از برداشت آن فرصت کافی برای آماده سازی زمین برای کشت شیشا وجود داشته باشد.
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
شیشا در خاک های فقیر نیز قادر به رویش است. ولی مواد و عناصر غذایی مناسب خاک سبب افزایش عملکرد پیکر رویشی گیاه میشود. توصیه میشود مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه بر اساس نتایج آزمایش خاک اضافه شود. تحقیقات نشان میدهد ازت زیاد نه تنها سبب به تاخیر افتادن گلدهی، بلکه سبب کاهش شدید عملکرد گل میشود. از این رو افزودن ازت به خاک باید با دقت انجام گیرد.
آماده سازی خاک
برای آماده سازی زمین میبایست در فصل پاییز پس از افزودن مواد و عناصر غذایی توصیه شده، شخم متوسطی زده شود. سپس اواخر زمستان زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت آماده نمود.
تاریخ و فواصل کاشت
اوائل بهار زمان مناسبی برای تکثیر جنسی و رویشی شیشا است.
در ازدیاد به روش جنسی که توسط بذر صورت میگیرد، عمق کشت بذر نباید از دو تا سه میلی متر بیشتر باشد. چرا که کشت در عمق بیشتر خاک نه تنها مانع سبز شدن بذر ها میشود بلکه حتی در صورت سبز شدن، یاهان از رشد و نمو یکسانی برخوردار نبوده و استفاده از ماشین آلات را در مرحله برداشت با مشکل مواجه میکند.
اواخر اسفند – اوائل فروردین، زمان مناسبی برای تقسیم ریشه و اواخر اردیبهشت – اوائل خرداد نیز زمان مناسبی برای تقسیم بوته هاست.
در هر دو روش فاصله ردیف های کاشت 70 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف نیز 30 تا 40 سانتی متر مناسب است.