عوامل محیطی شامل رطوبت نسبی و دمای محیط که در رویشگاه‌ها و ارتفاعات مختلف جنگلی تغییر می‌کند، برروی پراکنش گیاهی، نوع گونه‌ها و حتی مورفولوژی برگ تاثیرگذار است و دیرینه شناسان گیاهی از این ارتباطات بهره   می‌جویند .

طبقه بندی گیاه ممرز

دسته :گیاهان گلدار

رده :دولپه‌ای‌ها

راسته :توس‌ها

تیره :توسکایان

سرده: Carpinus

نام انگلیسی :

European hornbeam, hornbeam, horsebeech, white beech, yoke elm

 نام‌های دیگر: جَلَم، کُرْزِل، تَغَر، تَغار، مَرِز، اُولاس، اُولَس، اُلَس، فاغ

معرفی

درخت مَمرَز با نام علمی Carpinus betulus که در نواحی شمال ایران به نام‌های اولس و شَرَم ( شَرَم دار ) نیز معروف است .

این درخت بومی اروپای مرکزی، غربی و جنوبی بوده و تا شرق اروپا همچون اوکراین و غرب روسیه نیز امتداد یافته‌است. برای رشد مناسب به هوای گرم نیاز دارد و تنها در ارتفاعات بالای ۶۰۰ متر با درختان بلوط و راش دیده می‌شود. این درخت به فراوانی در شمال ایران در جنگل‌های میان بند دیده می‌شود و بومی جنگل‌های شمال ایران نیز است .

ممرز، درختی است پهن برگ با قامتی متوسط که ارتفاع آن بین ۱۵ تا ۲۵ متر بوده که گاهی ارتفاع آن به ۳۰ متر نیز می‌رسد. تنه درخت ممرز (حتی تنه درختان دیرسال ) اغلب شیاردار باشد. پوست درخت صاف و مایل به رنگ سبز خاکستری است .

جوانه‌های این درخت بر خلاف نوع راش، بسیار فشرده و نزدیک به ترکه‌های جوان بوده و حداکثر به ۱۰ میلی متر می‌رسد. برگ‌های درخت ممرز متناوب الشکل و به طول ۴ تا ۹ سانتی متر با رگه‌های برجسته و منحصراً چین دار و حاشیه دندانه دار می‌باشند .

بوم‌شناسی

ممرز در خاک معمولی و هر نوع خاک که مقداری آهک داشته باشد می‌روید (شیبانی و میربادین، 1376). ممرز در جوانی گونه‌ای نیمه روشنی پسند است که در سنین بعدی به نور زیاد احتیاج دارد. با این حال روشنایی متوسط را تحمل می‌کند. در تابستان به رطوبت هوا و خاک زیاد احتیاج دارد. این درخت، خاک‌های خنثی (مول مزوتروف) را با ذخیره آبی کافی می‌پسندد، ولی خاک‌های سنگین را از جمله خاک‌های رسی و رسی- سیلیسی یا رسی- آهکی که از نظر عناصر معدنی غذا دهنده، غنی باشند نیز می‌پذیرد .

ممرز از رطوبت خیلی زیاد خاک، گریزان است. در کل، اسیدیته زیاد خاک را تحمل نمی‌کند و به همین دلیل در جامعه‌های بلوط یا راش در حال تخریب، که اسیدیته خاک بالاست این گونه ناپدید می‌گردد. لاشبرگ ممرز به خوبی تجزیه می‌شود و گیاخاک مول بسیار خوبی تولید می‌کند و از این نظر بهترین گونه جنگلی است .

ممرز به پتاسیم و نیتروژن زیاد و به کلسیم خیلی زیاد در خاک احتیاج دارد. این درخت اغلب همراه با راش،تشکیل جامعه می‌دهد .

ارتفاع ممرز از 15 متر گاهی بیشتر می‌شود و قطر تاج پوششی آن بین 9 تا 15 متر است و درختی است با تاج متراکم و شاخه‌ها با ارتفاع کم از سطح زمین رشد کرده و در جوانی هرمی شکل با حالت رشد فشرده هستند. برگ‌ها ساده و متناوب دارای دندانه‌های تیز به طول 5 تا 10 سانتی متر و پهنای 2.5 تا 4 سانتی متر و به رنگ سبز درخشان براق بوده که در پاییز زرد و در نیمه دوم زمستان خزان می‌کنند. گل‌ها در ممرز دارای کاسبرگ و فاقد ارزش زینتی هستند. میوه‌ها نیز به شکل فندقی بالدار در داخل برگچه های سبز روشن به طول 7.5 تا 14 سانتی متر که در تابستان آشکار شده و پرندگان را به خود جلب می‌کند. این گیاه دارای ریشه عمیق و رشد کند اما سرما و گرمای شدید و شرایط نامساعد خاک را به خوبی تحمل می‌کند .

ویژگی‌های گیاه ‌شناختی

برگ: تخم ‌مرغی کشیده با قاعده‌ای گرد یا قلبی شکل و نوک تیز با دندانه‌های مضاعف، در حدود 6- 12 سانتی‌متر طول و 3- 6   سانتی‌متر عرض دارد و دمبرگ و پهنک آن صاف و بدون کرک است. تعداد رگبرگ‌های آن بین 10- 15 جفت است .

میوه: برگه‌های میوه ممرز در حدود 3- 5 سانتی‌متر طول دارد و دارای سه لَپ (Lobe) است. لَپ میانی آن بلند و کشیده و با نوکی گرد است و هر کدام رگبرگ میانی مشخصی دارند. فندقه‌های آن نیز پهن و تخم مرغی و بی‌کرک است .

چوب: از نظر چگالی، نیمه سنگین (D= 0.65- 0.80 gr/cm3) و از نظر سختی نیمه سخت تا سخت است. به دلیل هم‌کشیدگی زیاد، زود ترک می‌خورد. پرداخت آن تا حدی خوب است. مقاومت آن به ویژه در برابر قارچ زیاد است. در کل، دوام طبیعی

متوسطی دارد ولی از نظر آغشتگی به مواد شیمیایی چوب مناسبی است و با راش رقابت می‌کند .

بذر

بذر این درخت راباید قبل از رسیدن در حالیکه باله‌ها هنوز نرم و قابل انحنا هستند چید بذر را استراتیفیکاسیون می‌کنند و در بهمن ماه می‌کارند. پوسته بذر نباید خشک شود چون سخت شدن پوشش جلوی جوانه زنی را می‌گیرد لذا آن را یا بلافاصله می‌کارند یا در صورت عدم امکان کاشت بذر آن را درون ماسه کمی مرطوب نگهداری و در بهمن ماه یا اوایل اسفند می‌کارند در هر متر مربع 300تا400 نهالچه را می‌توان پرورش داد .

از طریق قلمه با ایجاد زخم و پودر تالک اسید ایندول بوتریک (I B A)6/1تا 3 درصد و در شرایط گلخانه می‌توان ریشه دار نمود .

گرده افشانی : میوه‌های ممرز بوسیله باد و بعد از پدیدار شدن برگ‌ها صورت می‌پذیرد و رویش و تخم افشانی این درخت زیاد است .

پراکنش

درخت ممرز از اروپا تا قفقاز و ایران و در مناطق مختلف جنگل‌های شمال، از جلگه تا ارتفاعات متوسط و میان بند و از اَرَسباران و آستارا تا گُلی داغ انتشار دارد. نمونه فوقانی آن در جنگل‌های نور و زرین‌گُل گرگان تا ارتفاع 1000 متری دیده می‌شود .

مَمرَز از نظر تعداد و حجم، نخستین گونه جنگل‌های شمال است و آن را از تیره غان (Betulaceae) یا از تیره فندق (Corylaceae) به شمار می‌آورند .

 خواص درمانی :

برگ و پوست این درخت از نظر درمانی قابل استفاده است برگ این درخت دارای اثر قابض قطعی است و جوشانده‌ی 30در هزار آن به صورت غرغره جهت رفع درد گلو مورد استفاده قرار می‌گیرد. در طب عوام چنین شهرت دارد که با مصرف پوست و حتی برگ آن اثر مقوی و تب بر ظاهر می‌شود .

ترکیبات شیمیایی :

برگ این درخت دارای تانن فراوان است، در پوست آن یک ماده رنگی زرد وجود دارد. دانه‌اش دارای نوعی ماده روغنی قابل استخراج ولی با ارزش کم است .

نام‌های محلی این گونه عبارت است از : جلم در (رامسر و رودسر)کرزل (کلاردشت و کجور) تغار،تغر (در نقاط مختلف گرگان )ممرز (مازندران) مرز (در میاندره گرگان) .

درخت ممرز در ایران دارای واریته های چندی است که از لحاظ شکل میوه و رنگ پوست درخت و اندازه برگ و بعضی مشخصات از گونه اصلی متمایز می‌گردند .

انتشار این واریته از جنگل‌های گلی داغ تا آستارا است. برگه‌های میوه آن بلند به طول 5-6 سانتی متر است . برگ‌های این واریته ممرز کمی کوچک‌تر از تیپ اصلی است و برگه میوه آن باریک و مثلثی به نظر می‌رسد و با گونه اصلی مخلوط است. این واریته از داغستان تا ارسباران انتشار یافته است. برگه‌های آن کوچک و بین2-5/1 سانتی متر طول دارد .

این واریته تیپ اصلی ممرز محسوب می‌شود و بیش از سایر ارقام در جنگل‌های شمال به نظر می‌رسد و از گلی داغ تا آستارا انتشار یافته است. برگ‌های آن تخم مرغی و یا تخم پهن است و طول پهنک برگ دو برابر عرض آن است. نوک برگه‌های میوه آن کند و یا گرد است .

کاربردها

چوب ممرز در مصارف روستایی کمتر استقبال می‌شود. تخته‌های لَت آن را برای پوشش سقف شیروانی منازل به کار می‌برند. همچنین از آن برای ساخت شمع معادن و تهیه زغال و تراورس استفاده می‌شود از دیگر کاربردهای چوب ممرز تهیه خمیر کاغذ مقوا و ساخت کلید پیانو و دستۀ چکش است. از خود درخت نیز در فضای سبز استفاده می‌شود .

جنبه‌های زیبایی ممرز حالت رشد و برگ آن است و می‌توان آن را به عنوان پرچین و پوشاننده و تک درخت در فضاهای سبز کاشت نمود .

گیاهی است با تاج متراکم و بوته مانند با پوست تنه ساق خاکستری و برگ‌های سبز درخشان و براق که می‌تواند به شکل یک پرچین خوب و موثر فرم داده شود.طراحان باغ با سلیقه‌های متفاوت می‌توانند از واریته های گوناگون برگ به شکل برگ بریده، بلوطی و بنفش و همچنین حالت‌های مختلف رشد هرمی و ستونی باریک از آن استفاده کنند .

ازدیاد ممرز       Carpinus spp

ممرز درختی باشکوه و شبیه به راش است اما به اندازه آن معروف نیست در نواحی با زمستان ملایم می‌توان آن را به صورت حصار در آورد و برگ‌ها در زمستان باقی بمانند این درخت نسبت به راش دارای چند برتری است : یکی آن که بر عکس راش‌ها در خاک‌های دارای رطوبت ،خاک‌های سنگین چسبناک و گل آلود رشد می‌کند دوم آن که ساقه آن نی شکل است که یکی از جنبه‌های جذابیت این است .

بذر این درخت راباید قبل از رسیدن در حالیکه باله‌ها هنوز نرم و قابل انحنا هستند چید بذر را استراتیفیکاسیون می‌کنند و در بهمن ماه می‌کارند. پوسته بذر نباید خشک شود چون سخت شدن پوشش جلوی جوانه زنی را می‌گیرد لذا آن را یا بلافاصله می‌کارند یا در صورت عدم امکان کاشت بذر آن را درون ماسه کمی مرطوب نگهداری و در بهمن ماه یا اوایل اسفند می‌کارند در هر متر مربع 300تا400 نهالچه را می‌توان پرورش داد . از طریق قلمه با ایجاد زخم و پودر تالک اسید ایندول بوتریک (I B A)6/1تا 3 درصد و در شرایط گلخانه می‌توان ریشه دار نمود .

اهمیت اقتصادی :

چوب ممرز در مصارف روستایی کمتر استقبال می‌شود. تخته‌های لت آن را برای پوشش سقف شیروانی منازل بکار می‌برند.از ممرز می‌توان به عنوان حصار و بادگیر استفاده نمود .

همچنین ازآن برای ساخت شمع معادن وتهیه زغال وتراورس استفاده می‌شود. ازدیگرکاربردهای چوب ممرز تهیه خمیر کاغذ مقوا وساخت کلید پیانو و دستۀ چکش است. ازخود درخت نیز در فضای سبزاستفاده می‌شود